تمدن چیست ؟ (بخش اول)

ایراد شده در دانشگاه دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد  1345-1350

تمدن از ریشۀ مُدُن و خویشاوندِ مدینه است. بنابراین مدینه به معنای شهر است و تمدن به معنای انتساب، استناد، وابستگی نمودن به آن معنایی است که در این باب آمده است. مثلاً کِبر به معنای بزرگی و تکبر به معنای وابستگی به بزرگ نمایی است بنابراین تمدن یعنی احساسِ وابستگی به مدینه و نمایشِ آن.

در فرانسه و انگلیسی و لاتین همین بینش را برای تمدن گرفته اند و آن سیویلیزاسیون ( CIVILISATION ) است که از ( CIVIL ) می آید. سیویل یعنی شهری و کشوری و سیویلیزاسیون اسمِ مصدر است که از سیویلیزه ( CIVILSER ) یعنی متمدن کردن می آید. اینکه می گوییم هم لاتین و هم شرقی هر دو یک مفهوم را گرفته اند، به این دلیل است که هر دو مِلاکِ تمدن را به شهر نشینی گرفته اند. این بینشِ انسان در دو مرحله از زندگی اش صورت گرفته، یکی مرحلۀ غارنشین بودن و دیگری وقتی که پدیده ای به نام شهر در تاریخ ایجاد می شود، که لغتِ تمدن به وجود آمده است. شهری یعنی متمدن، در برابرِ چادرنشین و صحرا نشین.

اما کلمۀ سیویلیزاسیون یا تمدن، در عینِ حال که خودش به معنای واقعیِ تمدن نیست ( مقصود از تمدن، شهرنشینی نیست ) اما واقعیت نشان میدهد که مفهومِ شهر در تاریخ با مفهومِ تمدن در تاریخ گر چه متجانس نیستند ولی همزاد و هم اصل هستند و به هم نزدیکند. تمدن شهرنشینی نیست اما انسانِ متمدن واردِ مرحلۀ شهرنشینی شده و در معانیِ بیان، این را تسمیۀ شیء نه به خودش بلکه به لازمۀ آن می گویند، مثلِ اینکه به نویسنده بگوییم صاحبْ قلم در صورتی که نویسنده و صاحبْ قلم دو مفهومِ جداگانه است.

گاهی جزء به وسیلۀ کُل اسم گذاری میشود مثلِ “دیزی” که محتویاتِ آن که آبگوشت است خورده می شود و دیزی ظرف است و جزء است و وابسته به آن، اینجا تسمیۀ کل است به جزء. مثلِ کلاسِ خوب، که کلاس چیزی غیر از شاگردان است و اینها لازم و ملزومِ یکدیگرند.

بینِ لغتِ تمدن و خودِ تمدن چه رابطه ای وجود دارد ؟ اگر بگوییم تضمنی است در این صورت ظرف را به جای مظروف گذاشته ایم، زیرا تمدن در شهر به وجود آمده است و چون این تعالیِ انسان و اندوخته ها در شهر به وجود آمده، اسمِ شهر را روی آن گذاشت هایم و هر دو، هم شرق و هم غرب یک مفهوم از تمدن داشته اند یعنی ظرف را به جای مظروف گذاشته اند. پس شهر پدیده ای است که انسانِ وحشی فاقدِ آن است، انسان باید به یک مرحله از تمدن رسیده باشد که بتواند شهر را بسازد و وقتی شهر را ساخت یک تکه از تمدن را ساخته است، پس شهر و تمدن رابطۀ جزء و کل است و رابطۀ ظرف و مظروف نیست.

خانواده توی خانه است اما خانه غیر از خانواده است ولی رابطۀ جزء و کل ندارد و رابطۀ ظرف به مظروف دارد ولی شهر جزءِ تمدن است یعنی خانه ای است که جزءِ خانواده است.

تمدن به معنای کلی عبارت است از مجموعۀ ساخته ها و اندوخته های معنوی و مادی در جامعۀ انسانی. وقتی می گوییم ساخته های انسانی، مقصود آن چیزی است که در طبیعت در حالتِ عادی وجود ندارد و انسان آن را می سازد، بنابراین ساختۀ انسانی در برابرِ ساختۀ طبیعت قرار میگیرد. ساختۀ انسان چیزی است که در دنیا وجود دارد و ساختۀ طبیعت نیست. مقصود از اندوخته عبارت است از : انباری از تجربه ها، داده ها و دانشها و قراردادها و اختراع های گذشته یا دیگران که به جامعه به میراث می رسد. اینها را جامعه از دو طریق به میراث میگیرد : یکی از گذشتۀ تاریخیِ خودش و یکی از دیگران، مثلاً ما تصوف را از گذشته میگیریم، اگزیستانسیالیسم را از دیگران و طریقِ سوم ساختۀ اکنونِ خودِ ماست ( مثلِ “پمادِ وَلی”، “تنقیه” و “تلویزیون” که مجموعۀ اندوخته های ماست که تمدنِ ما حساب می شود !! ).

خودِ اندوخته ها به اعتبارِ دیگر ساخته های انسانی هستند که در گذشته یا در جای دیگرند که ما میگیریم و ریشۀ همۀ اینها یکی است. پس ساخته ها و اندوخته های انسانی می شود ساخته های انسانی، که مادی و معنوی است.

انسان دو جور چیز می سازد : معنوی و مادی، یکی صندلی می سازد که مادی است و یکی شعر می سُراید که معنوی است. مجموعۀ علوم، ساخته های معنوی انسان است.

موضوعاتِ علم ساختۀ طبیعت است ولی اگر انسان وجود نداشته باشد، علم وجود ندارد. ماشین و جامعه و معماری ساختۀ مادیِ انسانی اند و ساخته هایی هستند که قابلِ تفکیک نیستند که به یک اعتبار، مادی و به اعتبارِ دیگر، معنوی هستند، مانندِ معماری. قند ساختۀ مادی و انسانی است و محصولِ کشاورزی مثلِ گندم محصولِ طبیعی و انسانی است، پدیده ای مثلِ برجِ ایفل ساختۀ مادی و معنویِ انسان است. بعضی از پدیده ها مایۀ انسانی و طبیعی دارد مثلِ کشاورزی، که انسان به وسیلۀ علم و تکنیکِ خودش محصولِ چغندر را در دنیا به وجود می آوَرَد، که دخالتِ آدمی در کشاورزی است. محصولِ کشاورزی با خارهای بیابانی فرق دارد.

به همان میزان که آدمی در ساختنِ یک چیزِ طبیعی دخالت دارد، به همان میزان آن چیز جزءِ تمدنِ انسانی می شود. گاو ساختۀ طبیعت است، وقتی 4 5 منَ شیر می دهد، ساختۀ انسان و دلیلِ تمدنِ انسان است ولی وقتی پنج سیر شیر می دهد ساختۀ طبیعت است. مازادِ شیر، ساختۀ معنوی و مادیِ انسان و جزءِ تمدنِ انسان است. بنابراین مجموعۀ تمدنِ بشری عبارت از میراثِ گذشته، تقلید از دیگران و ساختۀ اکنونِ خود است و وجهِ مادی و معنوی دارد. وجهِ معنویِ تمدن را فرهنگ می گویند.

شعر و مذهب جزءِ فرهنگ است و ساختۀ معنویِ انسان می باشد، خط و ادبیات، تمامِ رشته های علمی و مجموعهِ علومِ انسانی و هنر و علومِ مربوط به آن جزءِ ساخته های معنوی و بنابراین جزءِ فرهنگ است. وجوهِ مادیِ تمدن از فرهنگ جدا می شود. حالا از کجا تشخیص بدهیم که چه تمدن ای مادی و چه تمدن ای معنوی است؟ برخی مشخ صاند ولی بعضی از هم جدا شدنی نیستند.

مثلاً مجسمه یک ساختۀ مادی و معنوی است که در ساختنِ آن علاوه بر مادیت، ذهنیتِ هنرمند نیز دخالت داشته. هنر بر دو گونه است : تقلیدی و آفرینشی که هر دو هنرِ بدلی و هنر آفرینشی ، معنوی هستند، مثلاً کارِ کسی که اول بار تابلوی لبخندِ ژوکوند را ساخته و کسی که از روی آن کپیه کرده درست به همان زیبایی و مهارت و هنرمندی هر دو هنر است. کتاب فروشی یک کارِ معنوی ولی نانوایی یک کارِ مادی است، این گسترشِ مادی دارد و آن معنوی.

مادیت عبارت است از آنچه نیازِ غریزی و طبیعیِ آدمی را برآورده میکند، و آنچه نیازهای غیر طبیعی و غیر غریزی و غیر مادیِ انسان را برآورده میکند معنوی است. به عبارتِ دیگر پدیده های مادی پدیده هایی هستند که نیازهایی را برآورده میکنند که حیاتی است و اگر برآورده نشوند شخص میمیرد. پدیده های معنوی پدیده هایی هستند که نیازهای غیر حیاتیِ آدم را برآورده می کنند. لذا تمامِ مسائل مثلِ لباس پوشیدن مادی است، ولی مُد و رنگِ لباس جزءِ پدیده های معنوی است، چون وجود و عدمش به حیاتِ انسان بستگی ندارد، نان مادی است و شعر معنوی. در ساختمان، بعُدِ نشیمنِ آن جزءِ پدیدۀ مادیِ احتیاج به زندگی است ولی تفنن در استیل و هنر، جزءِ فرهنگِ ماست. یک ساختمانِ مثلاً صد طبقه در ایران 70 درصد نیازِ مادی را برآورده میکند و 30 درصدش نیازِ معنوی را که ارزشِ فرهنگی دارد ولی یک خانۀ قدیمیِ چهار دیواری که از چند هزار سال قبل بوده است، حالا نیازِ حیاتی را برطرف نمیکند. در زمانِ خودش 70 درصد نیازِ مادی و 30 درصد نیازِ معنوی را برآورده میکرد ولی حالا صد در صد نیازِ معنوی را برآورده می کند، یعنی فقط ارزشِ معنوی دارد. یعنی تمام، بدل به آن 30 درصدِ هنری شده و ارزشِ مادیِ آن از بین نرفته بلکه بدل به معنوی شده، چرا ؟

1. به علتِ تاریخی بودن و سند بودن که زمان به آن اضافه کردۀ یعنی زمان به آن، عاملِ تازۀ تاریخی بودن و سند بودن داده که عاملِ شناساییِ زمانِ گذشته ای است که میخواهیم با ما حرف بزند ولی نمی زند و این، گویای “آن زمان” است و در زمانِ خودش این ارزش را نداشته، ارزش را زمان و تاریخ به آن داده است، زمان این 30 درصد را تبدیل به صد در صد کرده، زمان مستقلاً خودش ارزش می آفریند یا ارزش را به ارزشِ دیگر تبدیل میکند. مسیرِ ارزشِ زمان تبدیلِ ارزشِ مادی است به ارزشِ معنوی در فرهنگ. مجموعۀ ساخته ها و اندوخته های مادی و معنویِ ما، اندوخته های مادی و معنویِ تاریخِ ما است.

2. انتساب. نفسِ انتساب، ارزشِ مادی را به ارزشِ معنوی بدل میکند. مثلِ خانۀ کعبه که به واسطۀ انتساب به ابراهیم ارزشِ معنوی یافته است. بسیاری از پدیده های فرهنگی زاییدۀ انتساب است.

برای ساختنِ کتابخانه ای در تهران مردم کمک میکردند. جالب تر از همه خانمی بود که حلقۀ ازدواجش را هدیه کرده بود و در میانِ آن همه پول های کلانی که داده بودند از همه تکان دهنده تر و جالب تر بود، این حلقه برای او ارزشِ انتساب دارد، این در موردِ شخص است. در موردِ جامعه، وقتی چیزی انتساب پیدا میکند که وابسته به ملت ای باشد، مثلاً یک تکه پارچه وقتی پرچم می شود چنان ارزش می یابد که برایش جان میدهند. بسیاری از پدیده های فرهنگی، زاییدۀ عاملِ انتساب است.

3. اعتقاد و ایمان ارزشِ مادی را تبدیل به ارزشِ معنوی می کند. مُهرِ نماز ارزش اعتقادی دارد. خاکِ کربلا ارزشِ انتساب دارد. نفسِ تسبیح ارزشِ اعتقادی دارد. زبانِ عربی به واسطۀ قرآن ارزشِ اعتقادی دارد.

تمدن عبارت است از مجموعۀ ساخته ها و اندوخته های فراهم آمده از گذشته یا از دیگران ( معنوی و مادی ) که جامعۀ بشری می سازد و مایه هایش را جامعۀ بشری و فرد می سازد. اما جامعه است که اینها را ساخته، برای اینکه فرد را ساخته، لذا مایه و آثار را فرد از جامعه گرفته است، بنابراین نابغه نیز محصولِ جامعه است، پس جامعه تمدن و فرهنگ می سازد، نه افراد. خیام و ابوعلی سینا ساختۀ معنویِ جامعه اند. ارزشِ جامعه به آدم هایش است، آنچه معنوی است، فرهنگ و آنچه مادی است، تمدن میگوییم ( به معنای اخص ). مقصود از ساختۀ مادی و ساختۀ معنویِ انسانی، پدیده هایی هستند که طبیعت در حالِ عادی فاقدِ آن است، در عینِ حال همه پدیده های اجتماعی و انسانی به طورِ بسیط و صد در صد وجود ندارند، بلکه هر پدیده ای که انسان می سازد، از معنویت و مادیت هر دو در آن هست. برای کسی که مجسمه و تابلو می سازد، روحِ فکری به نسبتِ غالب بودنِ عنصرِ معنوی و مادی، مادی یا معنوی است : هر چه مایۀ ماد یاش غالب بود، مادی و اگر مایۀ معنوی اش غالب باشد، معنوی است. لذا هیچ پدیده ای ( مادی و معنوی ) نیست که طبیعت در آن دخالت نداشته باشد. پدیده هایی را معنوی می دانیم که انسان در آن دست داشته باشد بنابراین به همین نسبت، مذهب، شعر، فلسفه و غیره فرهنگ است ولی وقتی به ساختمان می رسد، تمدن است. ایدئولوژی یعنی تفکرِ یک گروه یا جامعه یا یک طبقه برای هدایتِ مادی و پیشرفتِ اقتصادیِ جامعه شان، و این پدیده ای است صد در صد معنوی، در حالی که صد در صد هدفِ مادی دارد.

آیا امکانِ این هست که جامعه وجود داشته باشد، ولی تمدن و فرهنگ وجود نداشته باشد ؟ آیا از این عوامل کدام یا کدام ها در ایجادِ تمدن سهیم اند ؟

1. محیطِ جغرافیایی

2. عواملِ نژادی. یک نژاد در تاریخ نشان داده شده که تمدن ساز است یا در بعضی از نقاطِ جغرافیایی تمدنِ پست وجود داشته یا اصلاً نبوده، مثلاً بزرگ ترین تمدن های قدیم و جدید، دورِ مدیترانه است. ولی در مناطقِ استوایی، تمدنِ زیادی نیست. اول نژادِ سفید و بعد زرد، ولی سرخ و سیاه، تمدنی به آنها معروف نیست.

3. غریزۀ نوعِ انسان که موجودی است ( حرفی است که اروپایی ها میزنند مثلِ ولتر ) طبعا و به طورِ غریزی تمدن ساز و شهر نشین. در این صورت عامل، نژاد و جغرافیا نیست، اراده و آگاهی و علم نیست، مثلِ زنبور عسل که اصلاً نمی تواند طرزِ دیگری زندگی کند و تصمیم و فکر در آن مطرح نیست.

4. عاملِ اندیشه، اراده و آفرینندگیِ انسان. انسان موجودی است که غیر از وجهِ اشتراکش با حیوان و نبات ( نمو کنندگی )، آنچه “منِ” انسانیِ او را می سازد سه خصوصیت است : علم، اراده، و ایده آل آفرینی و آفرینندگی ( آنچه که ایده آلش هست، می تواند بیافریند = آفرینندگی ) مثلِ صحبت با تلفن که اول ایده آل بود و بعد که آفریده شد، آفرینندگی است. ایده آل، یعنی انسان به آنچه که هست قانع نیست و اگر ایده آلیست نبود دست به آفرینندگی نمیزد، دست به آفرینشِ چیزی می زند که میخواهد، ولی در طبیعت وجود ندارد.

تمدن معلولِ چهار عامل است ( با اراده و آگاهیِ خودش ) :

1. قوانین جِبریِ موجود در متنِ زندگیِ اجتماعی : یعنی پس از تشکیلِ جامعه، خود به خود بدونِ خواستۀ افراد، جامعه به طرفِ تکاملِ نظام های اجتماعی پیش می رود. قوانینِ موجود در متنِ جامعه، جامعه را به طرفِ تکامل می کشاندَ.

2. قراردادِ اجتماعی : یعنی انسا نها با هم قرارداد بسته اند که اجتماعی زندگی کنند و بر اساسِ آن زندگیِ اجتماعیِ خود را آگاهانه ادامه میدهند و تمدن معلولِ آن است. ( تزِ روسو )

3. عشق و گرسنگی : به معنیِ اعم یعنی نیازِ مادی و معنویِ آدمی ( یعنی احتیاج ) و این نیازها او را به حرکت وا می داشته اند، که دو وجهۀ تمدن هم ناشی از این دو عامل است، بعضی آثار، فقط زاییدۀ عشق و بعضی، رفعِ نیازِ مادی است ( سِحر و خانه ). ( تزِ شیلر )

4. تدافع و تهاجم : آدمی در زندگی، یا در حالِ تدافع است یا تهاجم. در حالِ تدافع، در برابرِ حملۀ طبیعت و دشمن ( خواه رقیب، انسان باشد یا حیوان ) برای جلوگیری دست به کاری میزد که او را به کشف و خلق و ابداع وا میداشته و یا حالتِ تهاجم نسبت به هر دو، برای استثمار یا نابود کردنِ آنها داشت. مجموعۀ این کشمکش و تناقضِ درونِ جامعۀ بشریت، تمدن را به وجود آورده “تاین بی” به یک نوع دیالکتیکِ اجتماعی معتقد است؛ تهاجم، تز؛ تدافع، آنتی تز و تمدن، سنتز.

در دو جامعه، تمدن به وجود نیامده :

1. جاییکه زمین خشک و غیر قابلِ زیست بوده و نمی توانسته اند به آن حمله کنند.

2. در جایی که طبیعت برکتِ فراوان داشته، بنابراین، نه با هم میجنگیدند و نه با طبیعت. در آمریکای شمالی و اروپا تمدن به وجود نیامده، در ایران به وجود آمدۀ در بین النهرین و همچنین در سومر که زمین ها باتلاقی بوده و کار و کوشش آنها را مجبور به اختراع و کوشش و اندیشیدن میکرده و در یونان که شاملِ جزایرِ بسیار است و باید بر دریا مسلط شوند، تمدن به وجود آمده است.

جنگ با طبیعتِ نامساعد، تمدن را به وجود می آوَرَد ( تاین بی ). یکی دیالکتیکِ طبیعت و انسان و یکی انسان و انسان، محیطِ جغرافیایی، عواملِ نژادی، غریزۀ نوعِ انسان که موجودی است مدنیِ بالطبع، عاملِ اندیشه، اراده، آفرینندگیِ انسان، قوانینِ جبریِ موجود در متنِ زندگیِ اجتماعی، قراردادِ اجتماعی، عشق و گرسنگی، تدافع و تهاجم، مجموعۀ این تیترها دربارۀ عاملِ به وجود آورندۀ تمدن مطرحند.

تعریفِ فرهنگ از امِه سِه زِر : نویسندۀ سیاه پوستِ معاصر که در فرانسه زندگی میکند و از نژادِ سیاه دفاع کرده، اهمیتِ بزرگی در دنیا دارد. این مسألۀ مبارزه با استعمار در نظرِ کسانی که با آگاهیِ دقیق استعمار را می شناسند و با آن مبارزه میکنند غیر از مفهومی است که در ذهنِ شبه روشنفکرانِ ماست. شناختنِ وجهۀ فرهنگیِ استعمار در دنیای امروز پدیدۀ تازه ای است از استعمار که در دنیای امروز مطرح شده و در صدرِ همۀ مبارزه ها، مبارزه با آن است.

در زمانِ ما مبارزه با استعمارگران، فحش دادن یا بد گفتن و یا مبارزۀ سیاسی کردن است، در صورتی که امروز قبل از اینکه استعمار یک وجهۀ اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی داشته باشد، وجهۀ فرهنگی دارد که تازگی از طرفِ روشنفکرانِ دنیا مطرح شدۀ بزرگ ترین شاخصۀ روشنفکران در دنیای امروز، شناختنِ وجهۀ فرهنگیِ استعمار است. مبارزۀ فرهنگی با استعمار، در صدرِ همۀ مبارزاتِ زمان است، یعنی زدنِ ریشۀ امپریالیسمِ جهانی. شناختنِ وجهۀ استعمار در دو زمینه مطرح است :

1. اثرِ استعمار در فرهنگِ اروپایی

2. اثرِ استعمار در فرهنگِ استعمار زده ها

بهترین کتابی که در این مورد نوشته شده کتابی به نامِ “شَمایلِ استعمار زده و شَمایلِ استعمارگر” از آلبر مَمَی روشنفکرِ تونسی است که اسمِ اصلیش “پرُتره” است و من شمایل ترجمه کرده ام ( چهره قیافه ).

در زبانِ فارسی شمایل به چه چیزِ خاصی گفته میشود، به پرده هایی که صورتِ مقدسینِ مذهبی و دشمنانِ شان را نقش کرده اند و دوره گردها آنها را دورِ دهات میگردانند و از این راه نان می خورند که این عمل، شمایل گردانی نام دارد. عملِ شمایل گردانی در ظاهر برای نجاتِ مردم از گناه است، کارِ خیری است، ولی در واقع برای پول است.

استعمار به این شکل واردِ کشورهای آسیایی و آفریقایی شده اول به نامِ آوردنِ پیغامِ خداوند و هدایت به دینِ حق آمده است و کارِ شمایل گردانها را میکرده و ادعای دیگرِ او مبنی بر وارد کردنِ تمدن به این کشورها و جوامع و انتقالِ این جامعه و مردم است از مرحلۀ وحشی گری به مرحلۀ پیشرفت و تمدن و آبادی.

کُلنیالیسم ( COLONIALISME ) یعنی کُلنُی نشینی که یک اقلیتِ اروپایی را در گوشه ای از آسیا یا آفریقا بنشانند که به کشت و کشاوزی بپردازند ( مثلاً مشهد یک کُلنُیِ یهود داشت در عیدگاه و یک کُلنُیِ ارامنه داریم در جُلفا ). در گذشته و در قرونِ وسطی کلنی وجود داشته، به طوریکه برخی از شهرهای یونان کلنی نشین بودۀ در قرونِ جدید برای کارِ اقتصادی، سرمایه دارِ اروپایی می آمد آنجا کار می کرد، از کارگرِ ارزان استفاده میکرد و درآمدِ زیادش را در کشورِ خودش خرج میکرد یا در همان کشور زندگیِ اشرافی برای خود ترتیب میداد.

اما وقتی اروپایی خواست کلمۀ کلنی نشیی را برای سیاه پوستِ آفریقایی ترجمه کند، “تمدن بخشی”، “بشارتِ مذهبی” و “عمران و آبادی” معنی کرد. برای سیاه پوست ها گفته اند : عملِ کلنی یک عملِ تمدن بخشی و تمدن دادن و متمدن ساختن و بشارت است، که اروپایی رسالت دارد که برود تمامِ مردمِ جهان را به مذهبِ حقِ مسیح هدایت کند و می خواهد این ممالکِ عقب مانده را با فداکاری آباد کند و متمدن و مؤمن سازد. آلبر ممی میگوید : ورودِ استعمار به کشورهای آسیایی و آفریقایی شبیهِ به عملِ شمایل گردانی در دهات است که در ظاهر برای روشن کردنِ مردم و اخلاق و معنویات، ولی در باطن برای خالی کردنِ جیبِ مردم است.

آلبر ممی می خواهد بگوید که نقشِ استعمار همیشه تا کنون بنابر اثری که روی تمدن و فرهنگ و معنویت و انسانیتِ آسیایی و آفریقایی داشته، بررسی می شده در صورتی که نیمۀ دیگرِ آن فراموش شده و آن تأثیری است که استعمار روی استعمارگر می گذارَد، یعنی روی فرهنگ و تمدنِ استعمارگر هم اثر گذاشته.

مثلِ اینکه ما همیشه قضاوت میکنیم روی مهاجم و قاتل و جانی در حالی که باید روی هر دو، قاتل و مقتول مطالعه شود. این عمل یکی را به قتل رسانده و دیگری را تبدیل به حیوانِ وحشی و گرگ کرده است.

این موضوع در طولِ تاریخ ثابت شده است، مثلاً خاور مِیانه و خاور دور و آفریقا که تمدنها و نوابغِ بزرگ در آن به وجود آمده و دارای رجالِ نظامی، سیاسی، هنری، ادبی و غیره بوده و کشورهای دیگر را مستعمره میکرده اند، حالا بدل به جامعۀ مُنحطی شده که کمبودِ سواد و خط دارد، یا جوامعی که دنیا را اداره میکرده اند حالا باید قَیِم داشته باشند.

از طرفی فرانسه که حاویِ ویکتور هوگوها و روبسپیرها و قانون گذاران بوده، حالا جای آدمکشها است ژنرال سالان و افرادِ جانیِ دیگری به دنیا میدهدکه نظیرش قبلاً نبوده و حالا آدمخوارِ آدمکُش شدۀ این در اثرِ تأثیرِ استعمار بر خودِ جامعۀ استعمارگر است. این همان فرانسه ای است که انقلابِ کبیر را به وجود آورد. به قولِ امه سه زر بورژوازیِ فرانسه بزرگ ترین افتخارات را دارد : رنسانس مالِ بورژوا است، و نیز، سازمانِ ملل، کشفیات، اختراعات، توسعۀ جهان بینی، ملیت، اومانیسم، آثارِ ادبی، دموکراسی، حقوقِ فردی، تساویِ حقوقِ نژادی در قرونِ 17 و 18 و 19 . ولی چرا بورژوازی که این همه افتخارات داشته، حالا پست و دارای بدترین فکر و اندیشۀ آدمخواری شده، در حالی که از لحاظِ طبقاتِ اجتماعی بهترین بوده، بورژوازی که همۀ افتخاراتِ بشر پرستانه را داشته و به جرمِ آزادیخواهیش از فئودالیسم فحش خورده، چرا تبدیل به گرگ شده ( استعمار او را بدل کرده است ) که آسیایی و آفریقایی او را جنایتکار می داند ؟

استعمار، هر دو شمایل را مسخ کرده، استعمارگر و استعمار زده را و در هر دو فرهنگ اثر گذاشته است. امه سه زر می گوید که فرهنگ عبارت است از وجوهِ خاصِ قومی، ملی و نژادی. در صورتی که تمدن عبارت است از نمایندۀ وجوهِ عامِ بشریت، پس تعریفی که من کردم به این شکل تغییر میکند :

تمدن عبارت است از مجموعۀ اندوخته ها و ساخته های معنوی و مادی در طولِ تاریخِ انسان و فرهنگ عبارت است از مجموعۀ ساخته ها و اندوخته های مادی و معنویِ یک قوم یا نژاد یا ملیتِ خاص در طولِ تاریخ، بنابراین نمیتوانیم بگوییم تمدنِ اسلام و مسیحیت یا شرقی و غربی، بلکه باید گفت تمدنِ قرنِ 17 ، 15 و 5 . چون تمدن انتسابش به یک نژادِ خاص نیست، بلکه مربوط به بشریت است. فقط ممکن است به یک منطقه ای خاص بیشتر توجه کند ولی این ناحیه نمی تواند خود به تنهایی محلِ تمدن و پیشرفت و فرهنگ باشد. پس تمدن منسوب به بشریت است ولی فرهنگ خاصِ یک قوم است : فرهنگِ سیاه پوست، زرد و شرق و غرب.

آپولو مالِ آمریکا و سفید یا سیاه نیست، مالِ بشریت است. مربوط به تمدنِ بشر است. حتی کسی که در 7 هزار سالِ پیش بادبادک را ساخته در ساختنِ آپولو شریک است. بنابراین مربوط به همۀ اقوام است.

ولی در شعر یک خصوصیتِ قومی وجود دارد، خصوصیتِ یک قوم را فرهنگ در خودش متبلور میکند مثلِ زبانِ فارسی، ولی در رشدِ زبانِ فارسی بربر و ترک و عرب نیز دخالت داشته اند. هنر خصوصیتِ قومی دارد، افسانه ها خصوصیتِ قومی دارند بنابراین جزءِ فرهنگ هستند، تمدن خصوصیتِ قومی را متبلور نمیکند. در همین زبانِ فارسی خصوصیت ای است که خاصِ فارسی زبانان است.

سیبویه اولین کسی است که نحو را اختراع کرده و همه او را عرب میدانستند و خودش هم به این امر تظاهر میکرد، در حالی که ایرانی بوده و از یک جمله که یک روز گفت به رازش پی بردند و فهمیدند که عرب نیست ( بکُش چراغ را ).

زبان تنها کلمات نیست، بلکه دارای یک نوع برداشت و تلقی است که خصوصیتِ قومی را می رساند ولو همۀ کلمات را از خارج گرفته باشد. مِرآت وزیرِ فرهنگِ سابق، به زبانِ فرانسه اصلاحاتِ فارسی را تحت اللفظی ترجمه میکرد ( مثلاً تو کجا، اینجا کجا ! ) و از این قبیل، اینها خصوصیتِ قومی است.

تبصره : نظریۀ امه سه زر نیمی از این حرف است. درست است که اصولا ما، هم یک فرهنگِ بشری داریم و هم یک فرهنگِ قومی مانند اخلاق. نیمی از اخلاق جنبۀ بشری دارد، نیمی قومی. اشعارِ خیام جنبۀ فرهنگِ جهانی دارد، همین طور بابا طاهر. میبینیم که اشعارِ اینها را هر اروپایی یا هر کسی که بخواند یک جور متأثر می شود. خیام می گوید : این کوزه چو من عاشقِ زاری بوده است، که مربوط به فرهنگِ قومی نیست، در سطحِ فرهنگِ جهانی است و بعد از اینها، اشعارِ مولوی است مثلاً پیرِچنگیِ مولوی. مولوی چون وابسته به مذهبِ خاصی است، جنبۀ جهانیش کمتر است. یا مثلاً شاهنامه جنبۀ فرهنگِ قویِ قومی دارد و جنبۀ جهانیش ضعیف است. در شاهنامه، ایرانی در برابرِ ترک و مغول است و رستم در برابرِ اسفندیار است.

اخلاق ای جنبۀ قومی دارد که به شرایطِ اقتصادی و اجتماعی و یک نژاد بستگی دارد. اگر اینها عوض شود اخلاق عوض می شود. نیمۀ اولِ اخلاق که اخلاقِ انسانی و ماوراءِ طبقاتی و ماوراءِ تاریخی و ماوراءِ زمانی است، اخلاقِ جهانی است. اختلافِ کلیِ اخلاقِ طبقاتی، جنگِ ارزش های طبقاتی است ( کُلفَتها و خانمها، اختلافِ طبقاتی ).

نیمۀ دوم، اخلاقِ ابدی و مطلق است، به وضعِ حکومتی و طبقۀ اشراف و بورژوا و سیستمِ اجتماعی و اقتصادی مربوط نیست، بلکه اخلاقِ مطلق است و انسان ستایشگرِ این فضیلت است. مثلِ اصلِ فدا کردنِ منافعِ خود برای دیگران که در تمامِ جوامع با ارزش است. در تمامِ حکومتها و سیستم ها، قهرمانان شبیهِ هم هستند. آرش جانش را برای ملتش دادۀ در سوسیالیسم و سرمایه داری هم همه این چنین قهرمانانی را میپرستند.

در طولِ تاریخِ همۀ اقوام، ارزش های اخلاقی و فضیلتی تغییر میکنند ( وضعِ دختران در جامعۀ خودِ ما ) ولی این اصل هرگز تغییر نمی کند که در همۀ قرون، مذهبها و در همۀ سیستم های اجتماعی، اقتصادی، قهرمانِ ملت ها شبیهِ هم اند. آرشِ کمانگیر را در فئودالیته میپسندند، در سوسیالیسم هم همین را می پسندند، سرمایه دار هم همین را میپسندد. ممکن است ملتها برای وطنِشان ارزش قائل نباشند ولی برای قهرمانان ای که در راهِ وطنِشان از بین رفته اند ارزش قائل خواهند بود. فدا کردنِ منافعِ دیگران به خاطرِ منافعِ خود، شرِ مطلق است.

اما خیر و شر چیست ؟ در دوره های مختلف تغییر می کند. اگر کسی نیازهای معنوی را ترجیح بدهد به نیازهای مادی، همه ستایشگرش هستند. اما نیازهای معنوی کدام است، مادی کدام ؟ در جوامعِ مختلف تغییر میکند.

در مسائلِ اخلاقی، فضایلِ قومی و نسِبی داریم و همچنین فضایلِ مطلق که مربوط به فرهنگِ بشریت است. فضایلِ نسِبی مربوط به فرهنگِ قومی است. شخصیت های مثنوی از تعالیِ روحی در برابرِ محیط دفاع میکنند که اخلاقِ بشری است. جاز فریادِ سیاه پوست است ولی رستمِ شاهنامه از ملیتِ ایران دفاع میکند. شعرِ مولوی و حافظ جهانی، ولی شاهنامه قومی است. ترُک که شاهنامه را میخواندَ طرفدارِ اسفندیار است و ایرانی طرفدارِ رستم که در برابرِ هم قرار میگیرند، ولی در برابرِ مثنوی همه بی تفاوت اند. از فردوسی قومی تر، اشعارِ محلی است که روی سنت های آنجا ساخته شده اند و برای غیر ایرانی مفهوم نیستند.

خیام از مولوی جهانی تر است، چون مولوی رنگِ مذهب دارد ولی خیام ” انسانِ در برابر طبیعت است” و مولوی، ” انسانِ اشِراقی در برابرِ عرب و ترُک است”.

پس تمدن مجموعۀ ساخته ها و اندوخته های مادی و معنویِ جامعۀ انسانی است، اما این تمدن و فرهنگ گاه جنبۀ نسِبی و قومی و منطقه ای دارد و گاه تمدن و فرهنگ جنبۀ بشری و جهانی و ابدی. فرقِ فرهنگِ قومی و بشری اینست که رشدِ فرهنگِ قومی، انشعابی و رشدِ فرهنگِ جهانی، تسلسلی است. دُرُشکه و بخاری و هواپیما دنبالِ هم رشد می کنند که تسلسلی است، ولی قومی، مسیرِ قوم و جامعۀ خودش را طی میکند و با ضعف و انحطاطِ قوم، تمدنش هم قوسِ نزولی را طی می کند. اما در فرهنگِ جهانی، اگر فرهنگ مالِ یک قوم باشد به قوم ها و ملتهای مختلف می رسد. مجسمه سازی که جزءِ فرهنگهای جهانی است از بین النهرین به یونان و روم و اروپا میرود و ترقی میکند، ولی میتولوژیِ یونان قومی است، که از یونانِ 1200 ق.م به هومر می رسد و بعد مُنحط می شود، میتولوژی دچارِ انحطاط میشود و ما بعد از ایلیاد دیگر به آن خوبی نداریم، چون بشریت دنبالش را نگرفته، در همان حد متوقف شده است. ولی علم جنبۀ جهانی دارد.

مسیرِ علم از بین النهرین به یونان و از آنجا به روم رفته و بعد از انحطاطِ روم، در اسلام و پس از انحطاطِ اسلام، در اروپا ادامه یافته و متوقف نشده است و در صورتِ رکودِ اروپا، دنبالۀ خود را در شرق ادامه خواهد داد.

ولی ادبیاتِ قومی تکه تکه است در حالی که ادبیاتِ جهانی تسلسلی است. در چین، در سه هزار سالِ قبل، ادبیات به اوجش می رسد ولی بعد متوقف میشود. در هند، در چهارهزار سال قبل در اوج بود، ولی بعد متوقف شد. در ادبیاتِ قومی هم، جای پای اقوامِ دیگر مشاهده می شود، ولی ادبیاتِ قومی در بطنِ خودِ قوم تکامل می یابد، در آن زاده میشود و در آن میمیرد. ولی ادبیاتِ جهانی را ملل به یکدیگر پاس میدهند و رشد میکند. فرهنگ و تمدنِ بشری در هر ملتی و همچنین فرهنگ و تمدنِ قومی عواملی هستند که در بررسیِ مکتب های مختلفِ جامعه شناسی موردِ استفاده قرار میگیرند.

آیا شهرنشینی ظرفِ تمدن است یا تکه ای از تمدن ؟

وقتی عامل روشن بشود و تکنیک و تحولِ اجتماعی از صورتی به صورتِ دیگر مفهوم شود، تمدن هم معلوم میشود زیرا جامعه چهره ای است از تمدن و تمدن مترادفِ جامعه است. جامعه چهره ای است از تمدن و ممکن نیست تمدن وجود داشته باشد، ولی جامعه وجود نداشته باشد و برعکس شهر غیر از جامعه است، شهر یک ظرفِ مکانی و یک نظامِ مکانی و ساختمانی در زندگیِ بشر است اما جامعه یک نظامِ خاصی است که بر تجمع و زندگیِ دسته جمعیِ آدمی حاکم است و این دو با هم یکی نیست. هیچ تردیدی نیست که جامعه همان تمدن است و هر دو لازم و ملزومِ یکدیگرند ولی در اینکه تمدن و شهرنشینی یکی است، شک هست. شهر جزءِ تمدن و یکی از عناصرِ تشکیل دهندۀ تمدن است ( ساخته های مادی و معنویِ انسان که طبیعت فاقدِ آن است و انسان آن را می سازد تمدن است ) وقتی ساخت یکی از عناصرِ طبیعت را می سازد.

شهر نیز یکی از ساخته های مادیِ انسان است، شهر ظرفِ تمدن نیست، بلکه جزءِ تمدن است. وقتی به تمدن میگوییم شهرنشینی تمدن را اسم گذاری کرده ایم به ظرفش، کل را به جزء اسم گذاری کرده ایم، شهر غیر از شهرنشینی است ولی هم شهر و هم شهرنشینی که اولی ساختۀ مادی و دومی ساختۀ معنویِ انسان است جزءِ تمدن هستند. تمامِ پیکرۀ عظیمِ تمدن را اسم گذاری کرد هایم روی یک جزء و آن شهرنشینی است.

تمدن خط را به وجود می آوَرَد ولی خط جزءِ تمدن است. ( نوع با درجه فرق دارد مثلاً بیل و موشک هر دو وسیله است و هر دو نشانۀ تمدن منتهی نوعِ آن فرق دارد و درجۀ تکاملِ آن). ساخته های معنوی هم جزءِ تمدن است مثلاً فلان روش را گاندی اتخاذ کرده که یک ساختۀ معنوی است و در برابرِ ساختمانِ 80 طبقه ای که امریکایی میسازد، هر دو جزءِ تمدن است.

مدنیت یا شهرنشینی جزءِ انسان است، ساخته و اندوختۀ انسانی است، با انسان هست اما انسانی نیست. هر چه که از انسان سر می زند، انسانی نیست، زیرا انسان در بعضی خصوصیات شریک با حیوان است و فقط آنچه که جزءِ خصوصیت و ویژگیِ انسان است، انسانی است. چهار عامل انسان را می سازد : اراده، آگاهی، ایده آل آفرینی و آفرینندگی.

انسان همیشه خواهانِ ماوراءِ موجود است. انسان ساخته و پرداختۀ این خصوصیاتِ چهارگانۀ بشر می باشد. آیا محیطِ جغرافیایی در تمدن مؤثر است ؟ اولین مکت بای که در قرونِ جدید بینهایت صدا کرد و بشریت را به شدت تحتِ تأثیرِ خود قرار داد مکتبِ ” اصالتِ طبیعت” است که در برابرِ مذهب و متافیزیک، اومانیسم، رادیکالیسم، ایده آلیسم. و به معنیِ اخص در برابرِ ماتریالیسم هم هست.

6 دیدگاه دربارهٔ «تمدن چیست ؟ (بخش اول)»

  1. هوچی گر بزرگ. پرشور بیشعور. ملغمه ای از مارکسیسم و فانون و اسلام از سوی یک دانشجوی سال دوم لیسانس. واقعا جای تاسفه برای مردمانی که روزی این خزعبلات براشون همه چی بود و جای تاسف بیشتر که امروز هم این ترهات خریدار داره

دیدگاه‌ خود را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *