دکتر شریعتی در آثار خود عوامل مورد نظر امام را به عنوان عوامل موجد نابرابری میپذیرد، ولی از نکته نظر تاریخی و جامعه شناختی به عامل تعیین کننده نابرابری در ساخت اجتماعی و اقتصادی جامعه تاکید دارد. عنصر تاریخی و جامعهشناختی که دکتر به عنوان عامل تعیین کننده نابرابری در نظر دارد مالکیت است. دکتر شریعتی دو نوع مالکیت را در این رابطه تشخیص میدهد: یکی مالکیت اجتماعی و دیگری مالکیت انحصاری. (12)
دکتر برابری و نابرابری را در تاریخ جوامع براساس همین دو نوع مالکیت توضیح میدهد و معتقد است که در مالکیت اجتماعی، افراد میتوانند به طور مساوی از منابع و امکانات استفاده کنند، ولی در مالکیت انحصاری، منابع و امکانات را تحت عنوان حق مالکیت به صورت حقوق انحصاری خود درمیآورند و جامعه تبدیل به دو قطب متضاد میشود: کسانی که دارای مالکیت بر منابع و امکانات تولید هستند و کسانی که فاقد این امکانات و منابعاند.
در مجموع عوامل موجد نابرابری را در نظر امام میتوان از طریق رابطؤ زیر در نظر گرفت:
عامل تاریخی ـ سیاسی استعمار
عامل انسانشناختی ـ روانشناختی حرص و آز انسان نسبت به قدرت و ثروت ، نابرابری
عامل عدم رعایت احکام مذهب در پرداخت مالیاتهای اسلامی
و از نظر دکتر شریعتی رابطؤ عامل موجد نابرابری را میتوان چنین در نظر گرفت:
مالکیت اجتماعی ، برابری
مالکیت انحصاری ، نابرابری
اجتناب پذیری یا اجتناب ناپذیری برابری اجتماعی:
در ارتباط با وجود نابرابری، اگر وجود طبقات را موجد نابرابری بدانیم، امام خمینی معتقد به وجود طبقات در جامعه است (دید کارکردی) ولی دکتر شریعتی معتقد به جامعؤ بیطبقه است (دید تضادی).
از نظر امام به سبب اختلاف در سطح تواناییها و کوششها و تلاش افراد، تفاوت و اختلاف بین افراد جامعه از حیث دارایی و درآمد و ثروت ایجاد میشود. اگر این تفاوتها که ناشی از تلاش و توانایی افراد است در چارچوب قانون شرع و نیز امکانات و شرایط مساوی باشد، نابرابریهای ایجاد شده قابل قبول است. اما نابرابریهای موجود که ناشی از عدم تساوی امکانات و فرصتها همراه با عدم رعایت قوانین شرع است، قابل قبول نیست.(13)
برابری اجتماعی از نظر امام ایجاد شرایط یکسان از حیث امکانات و فرصتهای اجتماعی و اقتصادی برای همگان و ایجاد جامعهای عاری از فقر و محرومیت است تا افراد براساس استعدادها و تواناییهای خود بتوانند رشد کنند.
از دیدگاه دکتر شریعتی نابرابری اجتماعی اجتنابپذیر است و طریق رسیدن به آن ایجاد جامعؤ بیطبقه است. (14) از نظر وی برابری معادل قسط است و قسط یعنی سهم واقعی هرکس از تولیدات اجتماعی جامعه. به اعتقاد دکتر برابری اجتماعی در جامعه هنگامی ایجاد میشود که زیربنای اجتماعی و اقتصادی جامعه مبتنی بر قسط باشد.