آیا دکتر سروش میراث دار مطهری و شریعتی است؟

گفت وگو با سروش دباغ
برخی از متفکران اعتقاد دارند که دکتر سروش از نظر فکری فرزند شهید مطهری و دکتر شریعتی است. نظر شما در این ‌باره چیست؟

بگذارید این گونه بحثم را شروع کنم که به یک معنا دکتر سروش هم میراث‌دار مرحوم مطهری و هم میراث‌دار مرحوم شریعتی است. از یک سو خصوصاً در اوایل انقلاب ایشان یادنامه‌ای را دربارۀ مرحوم مطهری منتشر کردند که اتفاقاً‌ برخی از مسئولین نظام مثل آقای هاشمی هم آنجا مقاله دارند. آقای سروش قبل از انقلاب آشنایی‌هایی با مرحوم مطهری داشتند. حتی چند سالی را به پیشنهاد آقای مطهری پیش آقای شریعتمداری که اهل فلسفه بوده و امروز در سلک فقاهت درآمده و کار فقیهانه‌ می‌کند فلسفه خوانده است. مرادم این است که ذوق اصلی ایشان ذوق فلسفی بوده است و به همین سبب در حوزۀ فلسفۀ اسلامی کار می‌کرده‌اند و نهاد ناآرام جهان محصول این دست کندوکاوها و تاملات است؛ در مقام شرح حرکت جوهری در فلسفۀ صدرا. از این حیث دست ­کم در برهه­ای تحت تأثیر مرحوم طباطبایی و مطهری بوده‌اند و نَسَب‌نامۀ فکری ایشان به لحاظ فلسفی از یک حیث به سنت ‌صدرایی می‌رسد که شارحان و نمایندگان توانمندی چون مطهری و طباطبایی داشته است.

و از سوی دیگر میراث‌‌دار مرحوم شریعتی است، چون از زمانی به بعد، خصوصاً زمانی که ایشان بحث از روشنفکری دینی را مطرح می‌کند، پا جای پای مرحوم شریعتی میگذارد. البته از پروژۀ او به یک معنا عبور می‌کند و دین حداقّلی را به یک معنا در برابر دین ایدئولوژیک یا حداکثری شریعتی قرار می‌دهد و از اسلام دموکراتیک در مقام یک پروژۀ سیاسی دفاع می­کند. کتاب فربه‌تر از ایدئولوژی متضمن همین معانی است. در یک دوره آقای سروش تعبیر احیاگری و محیی‌ دین بودن را بیش‌تر به کار می‌برد، ولی از جایی به بعد ایشان عالماً و عامداً تعبیر روشنفکری دینی را انتخاب می‌کند. اساساً قبض و بسط تئوریک شریعت که در سال 68 منتشر می‌شود به یک معنا عبور از آن نوع نگاه به دین است. روشنفکری دینی متضمن جدی گرفتن دست‌آوردهای عقل مستقل از وحی است و این توصیفی که ایشان در قبض و بسط آورده از یک تئوری معرفت‌شناختی کل‌گرایانه یا به تعبیر معرفت‌شناسان انسجام‌گرایی[1] سرچشمه می‌گیرد. این‌ امور کاملاً فراتر از آموزه‌های سنت فلسفه اسلامی است. در واقع نکاتی که ایشان مطرح‌ می‌کند متضمن جدی گرفتن دست‌آوردهای دنیای جدید است که در پروژۀ فکری مرحوم مطهری کم‌تر دیده ‌می‌شود. درعین حال تأکید ایشان بر عرفان هم تأکید پررنگی است در قیاس با مرحوم مطهری و عبورشان از پروژۀ شریعتی نیز با توضیحی که عرض کردم روشن است. اما به عنوان کسی که کار روشنفکری می‌کند قطعاً ملهم از آموزه‌های شریعتی بوده و مقولۀ روشنفکری را به یک معنا از شریعتی گرفته است. اما شریعتی برخلاف مطهری نسبت زیادی با فلسفه نداشت و از این لحاظ شاید سروش شبیه‌تر به مطهری باشد و به اصطلاح شباهتش با مطهری بیشتر همان فلسفۀ صدرایی است. اما یادتان باشد که از قبض و بسط به این طرف به تعبیری از پروژۀ فلسفۀ صدرایی گذر می‌کند. یک بار یکی از شاگردان ایشان به من گفت که آقای سروش گفته است: «مؤلّف کتاب نهاد ناآرام جهان مرده است.» به این معنا در واقع از پروژۀ صدرایی هم‌ وقتی که تأملات قبض و بسطی برای ایشان جدی می‌شود، عبور می‌کند.

معرفت‌شناسی قبض و بسط دارای یک مبنای کانتی است. هنگامی که شما آموزه­های معرفت­شناختی کانتی را جدی بگیرید دیگر در حوزۀ متافزیک مانند متافیزیسین‌ها نمی‌توانید سخن بگویید. یک برهه‌ای ایشان ملهم از سنت صدرایی و آموزه‌های مرحوم طباطبایی و مطهری به عنوان شارحین صدرا است، اما وقتی شما پروژۀ کانت را جدی می‌گیرید، نمی‌شود سخنان متافزیکی معتنابهی گفت. نه اینکه سخن از نفی متافیزیک باشد اما به مثابه یک امر معرفت بخش اگر مدنظرتان باشد، آن‌‌گونه متافزیکی­‌اندیشی نمی‌توان کرد. از دوره‌ای به بعد سروش، متافیزیسین نیست؛ اقلاً با توجه به قبض و بسط. البته می‌توان رگه‌ها و ریشه‌های آن را جلوتر تشخص داد اما قطعاً بعد از قبض و بسط، آن نسبت‌نامۀ متافزیکی­‌اندیشی کم‌رنگ می‌شود.

پس در رویکرد جدید آقای سروش، فلسفۀ اسلامی دیگر جایگاهی ندارد؟

نه این که جایگاهی ندارد. در بحث از توضیح پدیدۀ وحی آقای سروش از آموزه‌های فلاسفۀ اسلامی و عرفا استفاده می‌کند و همیشه عرفان برای ایشان یک مقولۀ جذاب بوده است. می‌خواهم بگویم از منظر معرفت‌شناختی اگر ببینیم،‌ قبض و بسط به هر حال متضمن جدی گرفتن پروژۀ کانتی است و در مقام بو‌می‌سازی آن آموزه‌ها در مقام فهم دین است. نه این که جایی نداشته باشد ولی قطعاً پیش‌فرض‌ها و مبانی انسان‌شناختی، جهان‌شناختی، وجود‌شناختی و معرفت‌شناختی است که باید به محک نقد گذاشته شود و آن محک هم همان پروژۀ انسجام‌گرایانه معرفت‌شناختی است که اگر شما این تلقی را جدی بگیرید باید در دستاوردهای جهان جدید در حوزه‌های علوم انسانی به دیدۀ عنایت بنگرید. چیزی که نزد متافیزیسین‌های گذشتۀ ما نبوده است. و الا ایشان از بحث تفکیک میان ادراکات اعتباری و ادراکات حقیقی مرحوم طباطبایی بسیار استفاده کرده است؛ هم در قبض و بسط تئوریک شریعت و هم در تفرج صنع. کاملاً به آموزه‌های فلاسفۀ مسلمان معاصر عنایت دارد. اما در عین حال مبنای مختار معرفت‌شناختی­ آقای سروش متفاوت از مبنای فلاسفۀ مسلمان است. می­توان مبنای معرفت­شناختی عموم فلاسفۀ مسلمان را در بحث توجیه مبناگرایی کلاسیک دانست، حال آنکه چنانچه آمد ایشان از انسجام­گرایی برای تقریر ایده­های خویش سود می­گیرد.

شما به عنوان کسی که آثار دکتر سروش را بررسی کرده‌اید، آیا معتقدید تفکر آقای سروش به گرایش خاص اسلامی منعطف است؟

هرچند خود ایشان چند سال پیش قصۀ تجدید تجربۀ اعتزال را مطرح کرد و معتقد است که می‌توان آن نگاه یا نحلۀ کلامی اسلامی را احیاء کرد اما در مجموع نمی توان ایشان را در قالب خاصی جای داد، اما به لحاظ فکری شاید بتوان ایشان را در دستۀ عقل‌گرایانی قرار داد که در به دست دادن تلقی و تبیین عقلانی از دین همت می‌گمارند. این کار متضمن تنقیح و ایضاح مبانی و مبادی وجودشناختی، انسان‌شناختی و معرفت­شناختی مؤلفه­های مختلف سنت است.

آیا علاقه‌مندی خاصی در زمینه‌ها‌ی هنری و مطالعاتی مشاهده کرده‌اید که دکتر سروش آن را بیشتر مورد توجه قرار داده باشند؟

خب، محبوب نخست ایشان مولوی است. هم آشنایی عمیقی با آثار مولوی دارد و هم علاوه بر آشنایی احساس هم‌دلی با بزرگی مثل مولوی دارند. من بارها شنیده‌ام که ایشان به تعبیری جیره‌خوار سفره‌ای است که او پهن کرده، هرچند هیچگاه کوس همسری هم‌کفوی با او را نزده است. علاوه بر آن از بین متفکران مسلمان هم به غزالی عنایت دارند؛ از معاصرین نیز به مرحوم زرین‌کوب به عنوان یک محقق در حوزۀ تاریخ، عرفان و مثنوی­پژوهی خیلی عنایت دارند. با شریعتی هم به جهت اگزیستانسی و وجودی شاید همدلی بیشتری داشته باشد تا با منظومۀ معرفتی او. در بین متفکران غربی می‌­دانید که ایشان با آثار پوپر آشنایی دارد و از آن‌ها خیلی استفاده کرده‌اند. علاوه برآن تصور می‌کنم با اسپینوزا همدلی بیشتری دارند.

از بین هنرمندان به آثار چه کسانی علاقه‌مند بودند؟

در یک برهه آثار مخملباف را بسیار نگاه می‌کردند و با ایشان همدلی داشتند. می‌دانید که ایشان از فیلم «نوبت عاشقی» هم حدوداً هجده سال پیش دفاع کردند. البته ایشان کارهای مهرجویی را هم می‌بینند. در حوزۀ شعر هم علاوه بر مولوی و حافظ، سعدی هم بسیار می‌خوانند.

آیا ایشان مرید شخص خاصی بودند؟

به لحاظ فکری گمان نمی‌ کنم مگر همان مولوی و از معاصرین فکر نمی‌کنم. ایشان مشی و سلوک مرحوم طباطبایی را می‌پسندند. من بارها ذکر خیر ایشان را از آقای سروش شنیده‌ام. از بین سیاسیون هم ذکر خیر مرحوم بازرگان را از ایشان بسیار شنیده‌ام. تاکید بر اینکه بازرگان انسان مؤمن، دموکرات و منظمی بود.

یکی از نقدهایی که به دکتر سروش وارد می‌کنند این است که آقای سروش بیشتر در طرح مباحث سلبی عمل می‌کنند تا ایجابی؟

ایشان ایجابی هم بحث کرده‌اند اما شاید به صورت مجمل و باید به تفصیل درآید. مجموعه مباحث ایشان هم صبغۀ سلبی دارد هم جنبۀ ایجابی. در بحثی مانند بسط تجربۀ نبوی و مقاله‌هایشان در حوزۀ عرفان و اخلاق که فهرست مبسوطی را تشکیل می‌دهد، همه صبغۀ ایجابی دارند.

برخی معتقدند که نظرات سروش به طور کامل پیرو آراء برخی از متفکران غربی از جمله پوپر است. نظر شما در این رابطه چیست؟

کسانی که چنین می‌گویند به تعبیر من با عالم تفکر چندان آشنایی ندارند. قطعاً کسی مثل سروش یا دیگران از این ایده‌ها الهام می‌گیرند اما صورت‌بندی و بومی‌سازی این ایده‌ها امری بیش از صرف آشنایی با یک ایدۀ فلسفی است. اگر کسی قبض و بسط تئوریک شریعت را درست خوانده باشد، می‌تواند ببیند بیش از آنکه متاثر از پوپر باشد از کواین تاثیر گرفته است. با این حال اما ایشان در زمان تقریر آن نظریه با آراء کواین آشنایی کمی داشته است. قدرت فرد در صورت‌بندی و بومی‌سازی مسئله است که او را متفکر می‌سازد و اندیشه‌هایش را طنین‌انداز می‌کند.

جایگاه دکتر سروش در میان اندیشمندان معاصر دنیا و به طور اخص دنیای اسلام چیست؟

در حوزه اسلام‌شناسی آراء ایشان مطالعه می‌شود و محل بحث قرار گرفته است. تاکنون دوکتاب از ایشان به زبان انگلیسی منتشر شده است. کتاب‌های Reason, Freedom and Democracy in Islam در سال 2000 و دیگری در سال 2009 با عنوان The Expansion of Prophetic Experience) که مشتمل بر مکاتبات با آیت­الله سبحانی نیز هست.

آیا در جهان اسلام تاثیری چون تاثیر نصر حامد ابوزید داشته‌اند؟

تا حدودی. بالاخره ما فارسی زبان هستیم و البته مذهب‌مان نیز در اقلیت است و این دو امر باعت می‌شود که سدی برای انتشار آراء کسانی چون سروش در حوزۀ جهان اسلام وجود داشته باشد. با این حال کتاب قبض و بسط تئوریک شریعت، صراط­های مستقیم و مقالات متعدد دیگری از ایشان به عربی ترجمه شده و مورد ارجاع است. در دنیای انگلیسی زبان تا به حال جندین کتاب دربارۀ آراء و اندیشه­های ایشان به چاپ رسیده است. در کنفرانس‌ها و محافل اسلام­شناسی اروپایی نیز شاهد بوده‌ام که نظریه‌های ایشان مورد بحث قرار می‌گرفت.

آیا جایگاه اندیشه‌ای ایشان قابل مقایسه با اندیشه‌های دکتر نصر می‌باشد؟

اساساً آقای نصر با آقای سروش خیلی فرق می‌کنند. آقای نصر هم‌ اسلام­شناس است و هم سنت‌گرا. اما سروش مانند ابوزید در حوزۀ سنت‌گرایی قرار نمی‌گیرند؛ بلکه در عداد اسلام­شناسان مدرن یا اسلام­شناسان لیبرال قرار می­گیرند. در عین حال ابوزید با تحولاتی که در ایران می‌گذرد و آثار کسانی چون سروش و مجتهد شبستری آشناست.

برخوردهایی که با دکتر سروش می‌شود چقدر جنبۀ سیاسی دارد؟ این موضوع در جواب‌هایی که دکتر سروش می‌دهند نیز آیا تأثیرگذار است؟

به نظر من بخشی از منتقدان آقای سروش رویکرد سیاسی داشته‌اند. البته نمی‌گویم تمام کسانی که ایشان را نقد کرده‌اند رویکرد سیاسی داشته‌اند و از منظرسیاسی اظهار نظر کرده‌اند.

به نظر شما ارتباط دکتر سروش و اصلاحات تا چه حدی است، آیا می‌شود ایشان را پدرخواندۀ اصلاحات نامید؟

خود آقای سروش هم گفته‌اند که پدرخواندۀ اصلاحات نیستند. البته تمایل چندانی هم به بحث‌های سیاسی ایشان در موقعیت کنونی ندارم. ولی به نحو کلی می­توانم بگویم برخی از کسانی که در هشت سال موسوم به اصلاحات کنش‌گر سیاسی بودند، تحت تأثیر ایده‌های ایشان بوده‌اند. ولی آنچه را که اتفاق افتاد نمی‌توان به عنوان مصداقی از آراء سیاسی سروش در نظر گرفت. نه این که نسبتشان تباین باشد ولی به نظر من فصل مشترک زیادی نداشت. ایشان همیشه سعی می‌کند فاصلۀ خود را از قدرت حفظ کند. به هر حال، به عنوان روشنفکری که همیشه نسبت به آن ‌چه که در جامعه می‌گذرد نقاد است، همواره حضور داشته است.

آیا ترویج تفکرات آقای سروش چه در ایران و چه در خارج از ایران تحت‌الشعاع مقاصد سیاسی است؟ و یا به تعبیری دیگر، چهرۀ آقای سروش در دنیا همانند ایران در کنار چهرۀ سیاسی ایشان تعریف می‌شود؟

نه! در دنیا اولاً و بالذّات ایشان مولوی­پژوه است و اسلام‌شناس. اتفاقاً ایشان حرف‌های سیاسی روزمره نمی‌زنند. بیشتر به عنوان یک متفکر، اسلام‌شناس، مولوی پژوه و غزالی پژوه شناخته می­شود. خوب ایشان کسی است که دربارۀ اسلام و مدرنیته و راجع به تفسیر مولوی بحث می‌کند، راجع به فلسفۀ سیاسی اسلام بحث می‌کند. علاوه برآن به نحو تطبیقی راجع به پاره‌ای از مباحثی که اصولیینِ ما گفته‌اند و برخی مباحثی که در فلسفۀ زبان جدید مطرح شده است، بحث می­کنند. چندین ترم است که ایشان در آمریکا و جاهای دیگر تدریس می­کنند، معمولاً این چهرۀ ایشان پررنگ است.

تأثیر‌گذاری نظریات ایشان بر حوزۀ فرهنگی را تا حد می‌دانید؟

تصور می‌کنم همین میزان بحث و گفت­وگو که راجع به ایده‌های ایشان می‌شود حاکی از تأمل‌برانگیز و معتنابه بودن این ایده‌هاست. چه از موضع هم‌دل باشد و چه از موضع عدم هم‌دلی.

برخی از روشنفکران هم‌عصر دکتر سروش بیان می‌کنند که ظاهراً آقای سروش روش جامعی را برای نظریاتی که مطرح کرده‌اند یا ساختمانی که این دستگاه فکری در آن ساخته می‌شود ارائه نداده‌اند. آیا به نظر شما این نقد وارد است؟ بدین معنا آیا ایشان برخی از مفاهیم مدرن را به دین تحمیل می‌کنند؟
از قبض و بسط به این طرف ایشان اساساً قائل به این نیست که از دین می­توان مفاهیم مدرن را استخراج کرد و به هر نحو غیر متدولوژیکی هم نباید به ایجاد قرائتی از دین همت گماشت. پروژۀ بیست‌سالۀ ایشان با ملاک‌هایی چون جدی گرفتن عقل مستقل از وحی پا به عرصۀ اندیشه گذاشت. به همین سبب، تحمیل مفاهیم مدرن به دین با پروژۀ فکری ایشان منافات جدی دارد.

[1].coherentism

منبع : نشریه کندو، اسفند 1387